مهم ترین پرسش در بحث تاریخ فرهنگ و تاریخ فرهنگی این است که این دو دارای کدام وجوه تشابه و تمایز بوده و با وجود تاریخ فرهنگ با پیشینه طولانی در عرصه تاریخ نگاری چه نیازی به معرفی تاریخ فرهنگی است؟ تاریخ فرهنگ و تاریخ فرهنگی دو رهیافت و رویکرد در حوزه علوم اجتماعی هستند که به توصیف و تبیین فرهنگ در جامعه انسانی می پردازند. با توجه به گستردگی و پیچیدگی معنایی واژه فرهنگ و تغییر مفهومی واژه تاریخ، قلمرو معرفتی تاریخ فرهنگ و تاریخ فرهنگی نیز دارای گستره و ژرفای غیرقابل تعین است. البته این دو رهیافت با وجود همگرایی معنایی، هم در حوزه معرفتی و هم در حیطه متدولوژی دارای اختلاف و افتراق اند. این نوشته به اجمال، وجوه همگرایی و واگرایی تاریخ فرهنگ و تاریخ فرهنگی را بررسی می کند.

در سال 1975 میلادی اتشارات دانشگاه آکسفورد در انگلیس، کتابی تحت عنوان تاریخ فرهنگی هند به کوشش آر. ا. بشام را در 585 صفحه منتشر کرد که به سرعت نایاب شد. در 1983 چاپ هندی آن در شهرهای کلکته، چنای و بمبئی توسط شعبه هندی همان انتشارات به بازار آمد و سپس بار دیگر در سال های 1997، 1998 و جولای 1999 اتشار یافت. در نوامبر 2007 ویراستار آن اقدام به چاپ جدیدی از اثر، با تجدید نظر کلی و کم و زیاد کردن بعضی مطالب و فصول و این بار با عنوانی نو: تاریخ فرهنگی مشروح هند، در 304 صفحه نمود. چاپ هندی این اثر در سال 2009 توسط انتشارات دانشگاه آکسفورد در دهلی، روانه بازار شد.

چکیده این مقاله نقشه و طرحی از حوزه هایی فکری ارائه می دهد که تقریباً به تاریخ فرهنگی نزدیک هستند. جدا کردن تاریخ فرهنگی از تاریخ فکری، تاریخ اجتماعی و تاریخ سیاسی، باستان شناسی و تاریخ های فعالیت هایی مثل هنر، ادبیات، زبان و دین، که در گروه های تاریخ یا در سایه «مطالعات دیداری»، «مطالعات دینی» یا «مطالعات فرهنگی» بررسی می شوند، سخت و دشوار است. تمامی این همسایگان «حلقه داخلی» را تشکیل می دهند که به تفصیل به بحث گذاشته شده اند. آن سوی حلقه داخلی «حلقه میانی» قرار دارد که رشته هایی مثل انسان شناسی، قوم شناسی، جامعه شناسی، علوم سیاسی و جغرافیا را دربر می گیرد. گرچه این رشته ها از تاریخ فرهنگی جدا هستند، اما تأثیر چشمگیری بر آن گذاشته اند. فراتر از این دو حلقه «حلقه بیرونی» جای دارد که مورخان فرهنگی اخیراً به آن پی برده اند و شامل روان شناسی، مطالعات شناختی، علم اعصاب و زیست شناسی می شود. تأثیر این حلقه بیرونی بر تاریخ فرهنگی همچنان مبهم و نامشخص است.

سیاست های حافظه با به کارگیری از حافظه فرهنگی بدست می آیند و در جهت یادآوری به کار گرفته می شوند. سمبل ها، یادبودها، جشن ها، نقاشی های دیواری، پوسترها و عزاداری ها و نوشته ها را حافظه فرهنگی می نامند که به بازسازی حافظه ای کمک می کند. ابژه ها و فضاهای عمومی این پتانسیل را در خود دارند تا سیاست های حافظه را بازسازی کنند و در نتیجه برای یادآوری های جمعی به کار بسته می شوند؛ لیک، در این فرآیند روایت بخش هایی از گذشته تاریخی حذف می شود. این گونه دستکاری در یادآوری گذشته منجر به فراموشی جمعی می شود. در زمان حاکمیت پهلوی و همچنین دولت های پسا انقلابی در ایران، اصرار جهت یادآوری گزینشی از تاریخ به آفرینش وسواس های حافظه ای انجامیده است. یادآوری جمعی حاکی از فراموشی جمعی نیز هست. فراموشی استقرار یافته در روایت از گذشته تاریخی میان معنی و هویت سازی شکاف ایجاد می کند و کنشگران اجتماعی را در مواجهه با دولت به چالش می کشد. این امر توانایی ایشان را در روایت از خود ملی زایل و جامعه را مبتلا به ترومای فرهنگی می کند.

تاریخ ذهنیات رویکردی است برآمده از تاریخ نگاری مکتب آنال و می توان آن را متأثر از رویکرد تاریخ فرهنگی ارزیابی کرد، اما در آن چارچوب ها محدود نشد و شاخ وبرگ فراوان یافت. امروزه تاریخ روحیات و تاریخ احساسات در حقیقت ثمرۀ تاریخ ذهنیات هستند و هرکدام به تدریج سازوکاری مستقل می یابند. محور اصلی تاریخ ذهنیات که توسط فور و بلوخ دو تن از بنیان گذاران مکتب آنال آغاز شد، بررسی تأثیر فرهنگ بر سایر وجوه زندگی است. مفروض اصلی مورخان این رهیافت تاریخ نگارانه این است که کلان طرح های فرهنگی در کار هستند که بیشترین توافق بر سر آن بین اعضای یک جامعه وجود دارد و افراد در مرزهای آن دست به کنش فرهنگی می زنند. منتقدان ضمن ستایش رویکرد فراگیر این تاریخ که اقشار مختلف جامعه را بی هیچ تمایزی در برمی گیرد، اجبار و تحمیل نهفته در این مفروض را آماج انتقادات خود قرار داده اند. البته بی تردید تاریخ ذهنیات با تمرکز بر نقش گاه ناپیدا و عمدتاً مغفول فرهنگ بر کنش های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، تصویری بدیع از گذشته در اختیار می دهد. این جستار با هدف آشناکردن مورخان ایرانی با رویکردهای نوین تاریخ نگاری، به شیوه ای توصیفی تحلیلی و با اتکا به منابع دست اول مورخان تاریخ ذهنیات و منابع معتبر مطالعاتی در پی به دست دادن تعاریفی از تاریخ ذهنیات، معرفی مورخان و آثار نامی این مکتب و نهایتاً طرح برخی نقدها به آن است.

زمینه و هدف: مقالۀ حاضر با هدف سنجش مؤلّفه های سرمایۀ فرهنگی تجسّم یافته در کتاب تاریخ بیهقی به انجام میرسد. مفهوم سرمایۀ فرهنگی بعنوان منبعی قلمداد میشود که افراد، گروه ها و جوامع برای رسیدن به نتایج مطلوب آن را به کار میگیرند؛ از این رو سرمایۀ فرهنگی مجموعه ای از باورها و معلومات و اطّلاعات و امتیازات و مانند آنها بوده که هر فرد بمنظور عضویت در طبقه ای از جامعه بدان نیازمند است. بر اساس دیدگاه پیر بوردیو، سرمایۀ فرهنگی ذیل سه زمینه قابلیت بررسی دارد: ذهنی یا متجسّم، عینی، و نهادی. منظور از سرمایۀ فرهنگی مجسّم آن دسته از معلومات کسب شده ای است که به شکل رغبتهای پایدار ارگانیسم، حالت درونی شده به خود میگیرد و جزو تواناییهای فرد طبقه بندی میشود. روش مطالعه: این پژوهش از لحاظ روش، توصیفی-تحلیلی و از نظر هدف، کاربردی است که در تکمیل مبانی نظری از منابع کتابخانه ای و اینترنتی شامل کتب و مقالات و پایان نامه و رساله استفاده شده است. محدوده و جامعۀ مورد مطالعه شامل کتاب تاریخ بیهقی به کوشش خلیل خطیب رهبر، نشر مهتاب (1383) میباشد. یافته ها: بر اساس یافته های این تحقیق، نگرشهای فرهنگی موجود در کتاب تاریخ بیهقی ذیل سه بخش عمده قابل طبقه بندی میباشد که شامل نگرشهای سیاسی، دینی و اخلاقی است. نتیجه گیری: در حوزۀ سیاسی، تأکید بر خردورزی و پرهیز از نابخردی و مشورت و رایزنی در باب مسائل مختلف کشور؛ در حوزۀ دینی رعایت مناسک عملی اسلام نظیر خواندن نماز، صدقه دادن، خواندن قرآن و باور به قضا و قدر الهی و وثوق به خودشناسی؛ و در بخش اخلاقی و تعلیمی مضامینی همچون عفو و گذشت و امانتداری، خویشتنداری، خردمندی و کیاست، مطالعه، پرهیز از بدرفتاری، طمع، دروغگویی، بدگویی، خبرچینی و دهن بینی و مواردی از این نوع قابل ‎ملاحظه اند.

روندهای ترجمه در تاریخ ایران و تشخیص نسبت آن با تحولات فکری و اجتماعی، به عنوان شاخص تعیین کارویژه ترجمه در دو دوره ایران باستان و عصر تمدن اسلامی در این مقاله بررسی شده اند. مفهوم ترجمه به دو معنی در این مقاله به کار رفته است: «بازگردانی گفتار یا نوشتار از زبانی به زبان دیگر» و «بازخوانی یک فرهنگ در یک فرهنگ دیگر، بهمثابه امری میان فرهنگی یا ارتباطی یا میان اجتماعی». منبع استناد در گذشته تاریخی، که فاقد گزارش هایی درباره ترجمه است، بررسی روندهای برگردان شدن زبان در روند تحول خط ها و در دوره هایی که گزارش های مکتوب از امر ترجمه وجود دارد استفاده از آن گزارش ها بوده است. منابع به عنوان «متن» بررسی شده اند و دیدگاه نویسندگانشان به طور انتقادی داوری شده است. استنتاج پایانی بر مبنای رویکرد نظری پژوهش، «تغییرات فرهنگی» را معیار فهم تاریخ ایران قرار داده و احتمال داده است که تا پایان عصر تمدن اسلامی، دو نوع «شرایط وقوع ترجمه» در ایران وجود داشته است. امر ترجمه در دوران پیش از اسلام از خصوصیت «درون فرهنگی» برخوردار بوده و در دوره تمدن اسلامی یک «اقتضای فرهنگی» برای ارتباط میان فرهنگی که کارویژه نهایی اش می تواند ایجاد یک فرافرهنگ بوده باشد. مفهوم اول دلالت بر خصلت خود فرهنگ در جذب عناصر فرهنگ های دیگر دارد، و مفهوم دوم به عامل تکثر فرهنگی در محدوده بیناسرزمینی یا میان جامعه ای.

تشخیص احتمال شناخت زنانه در تاریخ فرهنگی نجد ایران، قصد اصلی ما برای سفر به عصر تاریخی پیشابرنز و پسابرنز و کشف نمودهای شناخت زنانه در آن اعصار و نشانگانی از ماندگاری آن در اعصار بعدی است. حوزه ی ما جامعه شناسی شناخت و روش ما، با پرهیز از نظام های تفسیری موجود، خوانش تاریخ نگارانه متون مدلل تاریخ، در تلاقی دو رویکرد دیالکتیکی و هرمنیوتیکی، یعنیتعامل و مراودهدایم میان ذهنیت نویسندگان و عینیت تاریخ، در مقام تفسیر آناست. این بررسی شرایط پیدایش شناخت و عناصر آن در الهیات (به عنوان مهم ترین حوزه ی معرف شناخت هر عصر)، اسطوره ها و الهیات اسطوره ایادوار پیدایش کشاورزی، شکل گیری اجتماعات مبتنی بر آن، تغییرات آن الهیات و اساطیر پس از مهاجرت آریاییان و تشکیل جوامع دولت مرکز و تغییرات زنانگیدر الهیات را شامل شده شده است. مهم ترین این نمودها در یافته ها و تفسیر ما از ساخت شناخت زنانه ی ایرانی شامل «اصالت زندگی و خردوندی پشتیبان آن»، «تنیدگی ابژه/سوژه در الگوی شناخت»، «عینیت نافذ»، «وساطت موثر»، «ادراک دورانی زمان و جاودانگی درعین کرانمندی» است. روشن است کشف و پی گیری نشان هر حدودی از الگوهای شناخت زنانه در بنیادهای تاریخی-اجتماعی و سیر تحولات و تطورات تاریخی شان، در مقایسه با استفاده از الگوهای نظری غیرتاریخی و ذات انگارانه، رهنمای فهم و تفسیر هرچه غیرجانبدارانه تر تاریخ ایران، زنان و شناخت زنان ایرانی خواهد بود.

پژوهشِ حاضر از منظرِ روش شناسی کیفی به بررسی تفاوت‎های موجود در نوعِ موسیقی مصرفی جوانان شهر تهران و تفسیر ایشان از آن می‎پردازد. جهتِ فهمِ جامعه شناسانۀ تفاوت‎های مصرفِ موسیقی جوانان این موضوع از رهگذرِ سرمایۀ فرهنگی_ مورد بررسی قرار گرفت. با توجه به داده‎های متنی پژوهش، پژوهشگران از میان روش های کیفی روشِ تحلیلِ محتوای کیفی را انتخاب کرده‎اند. داده های پژوهش از طریقِ مصاحبۀ نیمه ساخت یافته با مشارکت کنندگانِ پژوهش گردآوری شده است. با توجه به اهدافِ پژوهش جریانِ انتخاب مشارکت کنندگان بر مبنای نمونه گیری هدفمند صورت یافته است. پژوهشِ حاضر تفاوت‎هایی که میان کنشگرانِ جوانِ با سرمایۀ فرهنگی متفاوت در حوزۀ مصرفِ موسیقی و تفسیر آن وجود دارد را در قالبِ مفاهیم و مقولاتی نشان داده است. این مفاهیم و مقولات عبارت‎اند از: 1. ذائقۀ تربیت شده و ذائقۀ حسی 2. هارمونی و شوریدگی 3. رهنمون‎های مذهبی: مواجۀ نقدآمیز و مواجۀ طردآمیز 4. شنیدن ناشنیدنی ها و دیدن نادیدنی ها و 5- بخشی از ما. نتایج پژوهشِ حاضر نشان می‎دهد، مادامی که کنشگرانِ اجتماعی در سطحِ بالایی از سرمایۀ فرهنگی قرار دارند، در زمینۀ مصرفِ موسیقی به سمت نوعی فرهنگ گرایی رغبت و گرایش دارند. اما در نقطۀ مقابل کسانی که سرمایۀ فرهنگی به میزان اندکی در اختیار دارند به طبیعت نزدیکتر هستند. به عبارتی، ایشان قادر نیستند خود را وارد کدهایی کنند که با آن بتوانند موسیقی هایی نظیر سنتی، کلاسیک غربی یا موسیقی باروک را بازشناسی کنند. بنابراین از دو مفهومِ محوری فرهنگ‎گرایی و طبیعت‎گرایی جهت صورت‎بندی کردند،تفاوت های موجود در مصرف و تفسیر موسیقی در نزد جوانان می‎توان استفاده کرد.